درباره ی آنارشیسم

آنارشیسم از ریشه یونانی Anarxos(آنارخوس) یا an - archg (آنارچی) یا Anarkhia (آنارکیا) به معنای بدون فرمانروا است.(1)

منابع علوم اجتماعی ـ سیاسی از اصطلاح آنارشیسم دوگونه تعریف ارائه داده اند:

1. آنارشیسم، فلسفه اجتماعی و آموزه سیاسی است که مبتنی بر ارج گذاری به آزادی فرد بوده است و با عقاید آزادی خواهانه و پیش رو، پیوستگی دارد. در اندیشه آنارشیستی، نفی هرگونه اقتدار زورمندانه ای که انسانها بر یکدیگر اعمال می کنند، ضروری است.⁽²⁾

2. از آنجا که نفی هرگونه حکومت و ستیز با هر حاکمی، برابر با هرج و مرج و بی قانونی و آشوب است و نیز برخی گروههای آنارشیستی ویرانگری را با انقلاب و دگرگونی اساسی، یکی می دانند و در نهایت به ترور و وحشت روی می آورند،⁽³⁾ تعریف مشهور از اصطلاح آنارشیسم چنین می شود:

آنارشیسم، یعنی هرج ومرج، بی نظمی و اغتشاش خواهی، اندیشه ای که نابودی حکومت و تشکیلات دولتی را در سر می پروراند، و مسلکی که سعادت بشر را در نابودی حکومتها و اغتشاش را وسیله پیشرفت به سوی مقصود می داند.

آنارشی، جامعه ای است که در آن حکومت یا قانونی وجود ندارد و هرج ومرج حکمفرماست.

آنارشیست، یعنی پیرو و طرفدار آنارشیسم، و کسی که می خواهد با اعمال زور و ترور هر نوع حکومت یا نظامی را براندازد.⁽⁴⁾

تاریخچه آنارشیسم

چهره های گوناگون اندیشه آنارشیستی را طی دورانهای گذشته، در آثار فلاسفه، اندیشمندان مذهبی، نویسندگان و شعراء می توان ردیابی کرد. زنون، فیلسوف یونانی و بنیان گذار مکتب رواقی، در سه قرن پیش از میلاد، هواخواه این تفکر بوده است. وی می گفت: غریزه طبیعی در نهاد بشر است که او را به سوی زندگی اجتماعی رهنمون می شود؛ لذا نیازی به قانون، دولت و... نیست. شخصیت انسان بدون دولت بهتر پرورش می یابد.

در قرون وسطی نظیر همین اصل از طرف گروههای دینی، مانند: آناباتیستها و مساواتیان ترویج می شد.⁽⁵⁾

لویی آرمان نخستین بار واژه Anarchy (آنارچی) را که نشانگر جامعه بی حکومت است، در توصیف جامعه سرخپوستان که بدون دولت، قانون، زندان و... بودند، به کار برد.⁽⁶⁾

آنارشیسم در فاصله سالهای 1840 و 1880 میلادی در سراسر اروپا شیوع پیدا کرد. مالاتستا در اروپا و آمریکا فعالیتهای تبلیغی و انقلابی آنارشیستی اجرا می کرد. این اندیشه نخستین بار در اواخر قرن هیجدهم توسط ویلیام گادوین طرح شد. وی در رساله سیاسی اش به اندیشه آنارشیسم سامان داد. او پیرو فلسفه خردگرایی بود که نهادهای سیاسی را مسبب پلیدیهای اخلاقی و مانع خردورزی می دانست، و می گفت:

قوانین امروزی نتیجه عقل و خردمندی نیاکان ما نیست، بلکه حاصل شهوات، ترسها، حسادتها و جاه طلبیها می باشد و علاجی که چنین قوانینی عرضه می دارند، به مراتب از مفاسدی که مدعی دفع آنها هستند، بدتر است.⁽⁷⁾

آنارشیسم در قرن نوزدهم توسط ژوزف پرودن فیلسوف و روزنامه نگار فرانسوی مورد توجه قرار گرفت، او با به کار بردن اصطلاح آنارشیسم، اظهار داشت: حکومت و مالکیت اموال، مایه شر و فسادند. و صریحا خواستار نفی آنها شد.⁽⁸⁾

اندیشه آنارشیستی مرزهای زادگاه خود(اروپا) را در نوردید و وارد سرزمینهای اروپای شرقی، روسیه و حتی آمریکا شد. پس از پرودن دو نفر از اشراف زادگان روسی (باکونین و کروپوتکین) به ترویج این نظریه پرداختند؛ اولی با لحن تند و دومی با لحن ملایم. باکونین پس از سال 1864م. دست به ترویج عقاید آنارشیستی متأثر از هگل زد. خدا باوری را با آزادی انسان ناسازگار دانست و منکر خدا شد؛ حتی دولت و نمایندگان منتخب مردم را نیز قبول نداشت و کمونیزم را نیز ضد آزادی و مردود می شمرد.

کروپوتکین از همه بیشتر در ترویج آنارشیسم تلاش کرد، ولی تلاش وی برای یافتن مبنای علمی برای آنارشیسم ناکام ماند. وی در اثر ضد داروینی خود نشان داد که کمک متقابل در طبیعت و جامعه به اندازه تنازع بقاء اهمیت دارد.⁽⁹⁾

در حال حاضر، آنارشیستهای نو(نئوآنارشیستها) در کشورهای اروپایی، مانند: آلمان، فرانسه، انگلیس و آمریکا در تلاش ترویج بیش از پیش افکار خود بوده و خواهان اجتماعی کردن ابزار و وسائل تولید هستند.⁽¹⁰⁾

مدلهای آنارشیسم

آنارشیسم خود به گروهها و گرایشهایی تقسیم می شود، مانند: فردگرایی، جمع گرایی، تعاون گرایی و... . تمام گروههای آنارشیستی در اصول بنیادین خود، یعنی آزادی فرد و نفی حکومت و دولت مشترک هستند⁽¹¹⁾ و از لحاظ نظری به آنارشیسم مذهبی، کمونیستی، سندیکالیستی و... تقسیم می شوند.⁽¹²⁾

پیروان آنارشیسم برای رسیدن به اهداف مکتبی خود به دو طیف تندرو و میانه رو تقسیم شدند.⁽¹³⁾ پرودن و باکونین در تواناییهای انقلاب حدّی نمی شناسند، و هر نوع دولتی را شر مطلق می دانند که نظری افراطی است.⁽¹⁴⁾ گادوین معتقد است که حکومت ماشین بی رحمی است و علاجش انهدام کامل است.⁽¹⁵⁾ در قرن نوزدهم شمار زیادی از سیاست مداران را ترور کردند، مانند: مک کینلی رئیس جمهور آمریکا، تزار اول امپراتور روس، هامبرت شاه ایتالیا، کارنو رئیس جمهور فرانسه و... .⁽¹⁶⁾

اشتینر (- 1806 م.) آنارشیست آلمانی می گوید: من جنگ با دولتها را هر قدر هم که دموکراتیک باشند، اعلام می کنم. خدا، وجدان، وظیفه، قانون و...دروغ هستند. می نویسند که وی آنارشیست بود، حریص آتش و خون.⁽¹⁷⁾

اما دیدگاه معتدل آنارشیسم، تنها مخالف هر گونه قدرت است و بس، مثلاً تولستوی مطلقا با آشوب و انقلاب میانه ای ندارد.⁽¹⁸⁾

اصالت فرد و آزادی اگر هیچ مرزی نداشته باشد، به سلب آسایش و آزادی افراد می انجامد و اگر حد و مرز داشته باشد، تبیین و اجرای آن بدون قانون و حکومت محال است

اندیشه تولستوی در حدود سالهای 1900 م. مبتنی بر "احتراز از شدت عمل" بود و هر چند با طرز تفکر ملل غرب ناسازگار بود، ولی گاندی که با تولستوی نامه نگاری داشت، با بهره گیری از این اصل هند را از یوغ استعمار آزاد کرد.⁽¹⁹⁾ گاندی به تمام معنا آنارشیست نبود و طرفدار تشکیل حکومت بود.⁽²⁰⁾

اصول و مؤلفه های آنارشیسم

اندیشه آنارشیسم بر مبانی و اصول متعددی از جمله: فردگرایی، انسان گرایی، اختیارگرایی، بی قانونی، هرج و مرج و اغتشاش، آزادی مطلق، و از همه مهم تر ستیز با هر گونه حکومت استوار است. آنارشیسم با توجه به این مبانی با هر گونه نهاد و سازمان اجتماعی اعم از دینی و غیردینی مخالف است و انسان را یک موجود کاملاً آزاد می انگارد. 

........................................................................... 

1. ر. ک: آنارشیزم، آرتورلنینگ، ترجمه مهدی حسینی، چاپ شده در کیهان فرهنگی، سال پنجم، شماره4، ص 19؛ دائرة المعارف فارسی، مصاحب، چاپ دوم، امیرکبیر، ج1، ص256؛ جرج وودفاک، آنارشیزم ترجمه عبدالهی، انتشارات معین، تهران، 1368 ش، ص13.

2. آرتورلنینگ، ص19؛ فرهنگ اصطلاحات، محمد آراسته خو، چاپ سوم، سهامی خاص، ص78.

3. فرهنگ اصطلاحات، ص78؛ اطلاعات سیاسی ـ اقتصادی، سال پانزدهم، شماره 9 و 10، مسلسل 165 ـ 166، ص86.

4. فرهنگ علم و انتقادی، آندره لالاند، ترجمه وثیق، چاپ اول، فردوسی، 1377ش، ص41؛ آرتورلنینگ، ص19؛ دائرة المعارف فارسی، مصاحب، ص256؛ فرهنگ فارسی، محمدمعین، چاپ چهاردهم، ج1، ص358.

5. آرتورلنینگ، ص19؛ دائرة المعارف فارسی، مصاحب، ص256.

6. آرتورلنینگ، ص19 و 21.

7. ر. ک: آرتورلنینگ، ص20؛ دائرة المعارف فارسی، مصاحب، ص256؛ فرهنگ علمی اصطلاحات، آراسته خو، ص80.

8. ر. ک: همان مدارک.

9. آرتورلینینگ، ص30؛ دائرة المعارف فارسی، مصاحب، ص256.

10. فرهنگ اصطلاحات، ص80.

11. آرتورلینینگ، ص19.

12. حوزه، مسلسل 2، آذر1362، ص68.

13. فرهنگ اصطلاحات، ص80.

14. اطلاعات سیاسی ـ اقتصادی، ص86.

15. همان، ص87.

16. همان،ص68.

17. همان، ص89.

18. اطلاعات سیاسی-اقتصادی، ص86.

19. آنارشیسم، هانری اورن، ص80.

20. حوزه، مسلسل2، آذر1362، ص68.

21. اطلاعات سیاسی-اقتصادی، ص94.